حدیث ۲
۲- حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرٍو الْکَاتِبُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ الْقُلْزُمِیِّ [1] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی زِیَادٍ الْجُدِّیِّ صَاحِبِ الصَّلَاةِ بِجُدَّةَ قَالَ حَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع یَتَکَلَّمُ بِهَذَا الْکَلَامِ عِنْدَ الْمَأْمُونِ فِی التَّوْحِیدِ قَالَ ابْنُ أَبِی زِیَادٍ وَ رَوَاهُ لِی أَیْضاً أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِیُّ مَوْلًی لَهُمْ وَ خَالًا لِبَعْضِهِمْ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ أَیُّوبَ الْعَلَوِیِّ- أَنَّ الْمَأْمُونَ لَمَّا أَرَادَ أَنْ یَسْتَعْمِلَ الرِّضَا ع عَلَی هَذَا الْأَمْرِ جَمَعَ بَنِی هَاشِمٍ فَقَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أَسْتَعْمِلَ الرِّضَا عَلَی هَذَا الْأَمْرِ مِنْ بَعْدِی فَحَسَدَهُ بَنُو هَاشِمٍ وَ قَالُوا أَ تُوَلِّی رَجُلًا جَاهِلًا لَیْسَ لَهُ بَصَرٌ [2] بِتَدْبِیرِ الْخِلَافَةِ فَابْعَثْ إِلَیْهِ رَجُلًا یَأْتِنَا فَتَرَی مِنْ جَهْلِهِ مَا یُسْتَدَلُّ بِهِ عَلَیْهِ فَبَعَثَ إِلَیْهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ بَنُو هَاشِمٍ یَا أَبَا الْحَسَنِ اصْعَدِ الْمِنْبَرَ وَ انْصِبْ لَنَا عَلَماً [3] نَعْبُدُ اللَّهَ عَلَیْهِ فَصَعِدَ ع الْمِنْبَرَ فَقَعَدَ مَلِیّاً لَا یَتَکَلَّمُ مُطْرِقاً ثُمَّ انْتَفَضَ انْتِفَاضَةً [4] وَ اسْتَوَی قَائِماً وَ حَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی نَبِیِّهِ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ ثُمَّ قَالَ أَوَّلُ عِبَادَةِ اللَّهِ مَعْرِفَتُهُ وَ أَصْلُ مَعْرِفَةِ اللَّهِ تَوْحِیدُهُ وَ نِظَامُ تَوْحِیدِ اللَّهِ نَفْیُ الصِّفَاتِ عَنْهُ [5]
لِشَهَادَةِ الْعُقُولِ أَنَّ کُلَّ صِفَةٍ وَ مَوْصُوفٍ مَخْلُوقٌ [6] وَ شَهَادَةِ کُلِّ مَخْلُوقٍ أَنَّ لَهُ خَالِقاً لَیْسَ بِصِفَةٍ وَ لَا مَوْصُوفٍ وَ شَهَادَةِ کُلِّ صِفَةٍ وَ مَوْصُوفٍ بِالاقْتِرَانِ وَ شَهَادَةِ الِاقْتِرَانِ بِالْحَدَثِ وَ شَهَادَةِ الْحَدَثِ بِالامْتِنَاعِ مِنَ الْأَزَلِ الْمُمْتَنِعِ مِنَ الْحَدَثِ فَلَیْسَ اللَّهَ عَرَفَ مَنْ عَرَفَ بِالتَّشْبِیهِ ذَاتَهُ وَ لَا إِیَّاهُ وَحَّدَ مَنِ اکْتَنَهَهُ [7] وَ لَا حَقِیقَتَهُ أَصَابَ مَنْ مَثَّلَهُ وَ لَا بِهِ صَدَّقَ مَنْ نَهَّاهُ [8] وَ لَا صَمَدَ صَمْدَهُ مَنْ أَشَارَ إِلَیْهِ [9] وَ لَا إِیَّاهُ عَنَی مَنْ شَبَّهَهُ وَ لَا لَهُ تَذَلَّلَ مَنْ بَعَّضَهُ وَ لَا إِیَّاهُ أَرَادَ مَنْ تَوَهَّمَهُ کُلُّ مَعْرُوفٍ بِنَفْسِهِ مَصْنُوعٌ [10] وَ کُلُّ قَائِمٍ فِی سِوَاهُ مَعْلُولٌ- بِصُنْعِ اللَّهِ یُسْتَدَلُّ عَلَیْهِ وَ بِالْعُقُولِ یُعْتَقَدُ مَعْرِفَتُهُ وَ بِالْفِطْرَةِ تَثْبُتُ حُجَّتُهُ [11]
خَلْقُ اللَّهِ الْخَلْقَ حِجَابٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُمْ [12] وَ مُبَایَنَتُهُ إِیَّاهُمْ مُفَارَقَتُهُ إِنِّیَّتَهُمْ وَ ابْتِدَاؤُهُ إِیَّاهُمْ دَلِیلُهُمْ عَلَی أَنْ لَا ابْتِدَاءَ لَهُ لِعَجْزِ کُلِّ مُبْتَدَأٍ عَنِ ابْتِدَاءِ غَیْرِهِ وَ أَدْوُهُ إِیَّاهُمْ دَلِیلٌ عَلَی أَنْ لَا أَدَاةَ فِیهِ لِشَهَادَةِ الْأَدَوَاتِ بِفَاقَةِ الْمُتَأَدِّینَ [13] وَ أَسْمَاؤُهُ تَعْبِیرٌ وَ أَفْعَالُهُ تَفْهِیمٌ وَ ذَاتُهُ حَقِیقَةٌ وَ کُنْهُهُ تَفْرِیقٌ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ غُبُورُهُ تَحْدِیدٌ لِمَا سِوَاهُ [14]
فَقَدْ جَهِلَ اللَّهَ مَنِ اسْتَوْصَفَهُ وَ قَدْ تَعَدَّاهُ مَنِ اشْتَمَلَهُ [15] وَ قَدْ أَخْطَأَهُ مَنِ اکْتَنَهَهُ وَ مَنْ قَالَ کَیْفَ فَقَدْ شَبَّهَهُ وَ مَنْ قَالَ لِمَ فَقَدْ عَلَّلَهُ وَ مَنْ قَالَ مَتَی فَقَدْ وَقَّتَهُ- وَ مَنْ قَالَ فِیمَ فَقَدْ ضَمَّنَهُ وَ مَنْ قَالَ إِلَامَ فَقَدْ نَهَّاهُ وَ مَنْ قَالَ حَتَّامَ فَقَدْ غَیَّاهُ وَ مَنْ غَیَّاهُ [16] فَقَدْ غَایَاهُ وَ مَنْ غَایَاهُ فَقَدْ جَزَّأَهُ وَ مَنْ جَزَّأَهُ فَقَدْ وَصَفَهُ وَ مَنْ وَصَفَهُ فَقَدْ أَلْحَدَ فِیهِ لَا یَتَغَیَّرُ اللَّهُ بِانْغِیَارِ الْمَخْلُوقِ کَمَا لَا یَتَحَدَّدُ بِتَحْدِیدِ الْمَحْدُودِ أَحَدٌ لَا بِتَأْوِیلِ عَدَدٍ ظَاهِرٌ لَا بِتَأْوِیلِ الْمُبَاشَرَةِ مُتَجَلٍّ لَا بِاسْتِهْلَالِ رُؤْیَةٍ بَاطِنٌ لَا بِمُزَایَلَةٍ مُبَایِنٌ لَا بِمَسَافَةٍ قَرِیبٌ لَا بِمُدَانَاةٍ لَطِیفٌ لَا بِتَجَسُّمٍ مَوْجُودٌ لَا بَعْدَ عَدَمٍ فَاعِلٌ لَا بِاضْطِرَارٍ مُقَدِّرٌ لَا بِحَوْلِ فِکْرَةٍ [17] مُدَبِّرٌ لَا بِحَرَکَةٍ مُرِیدٌ لَا بِهَمَامَةٍ شَاءٍ لَا بِهِمَّةٍ مُدْرِکٌ لَا بِمِجَسَّةٍ [18] سَمِیعٌ لَا بِآلَةٍ بَصِیرٌ لَا بِأَدَاةٍ لَا تَصْحَبُهُ الْأَوْقَاتُ وَ لَا تَضَمَّنُهُ الْأَمَاکِنُ وَ لَا تَأْخُذُهُ السِّنَاتُ [19]
وَ لَا تَحُدُّهُ الصِّفَاتُ وَ لَا تُقَیِّدُهُ الْأَدَوَاتُ [20] سَبَقَ الْأَوْقَاتَ کَوْنُهُ وَ الْعَدَمَ وُجُودُهُ وَ الِابْتِدَاءَ أَزَلُهُ بِتَشْعِیرِهِ الْمَشَاعِرَ عُرِفَ أَنْ لَا مَشْعَرَ لَهُ [21] وَ بِتَجْهِیرِهِ الْجَوَاهِرَ عُرِفَ أَنْ لَا جَوْهَرَ لَهُ وَ بِمُضَادَّتِهِ بَیْنَ الْأَشْیَاءِ عُرِفَ أَنْ لَا ضِدَّ لَهُ وَ بِمُقَارَنَتِهِ بَیْنَ الْأُمُورِ عُرِفَ أَنْ لَا قَرِینَ لَهُ ضَادَّ النُّورَ بِالظُّلْمَةِ وَ الْجَلَایَةَ بِالْبُهَمِ وَ الْجَسْوَ بِالْبَلَلِ [22] وَ الصَّرْدَ بِالْحَرُورِ مُؤَلِّفٌ بَیْنَ مُتَعَادِیَاتِهَا مُفَرِّقٌ بَیْنَ مُتَدَانِیَاتِهَا دَالَّةً بِتَفْرِیقِهَا عَلَی مُفَرِّقِهَا وَ بِتَأْلِیفِهَا عَلَی مُؤَلِّفِهَا ذَلِکَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ- لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ [23] فَفَرَّقَ بِهَا بَیْنَ قَبْلٍ وَ بَعْدٍ- لِیُعْلَمَ أَنْ لَا قَبْلَ لَهُ وَ لَا بَعْدَ شَاهِدَةً بِغَرَائِزِهَا أَنْ لَا غَرِیزَةَ لِمُغَرِّزِهَا دَالَّةً بِتَفَاوُتِهَا أَنْ لَا تَفَاوُتَ لِمُفَاوِتِهَا [24] مُخْبِرَةً بِتَوْقِیتِهَا أَنْ لَا وَقْتَ لِمُوَقِّتِهَا حَجَبَ بَعْضَهَا عَنْ بَعْضٍ لِیُعْلَمَ أَنْ لَا حِجَابَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا غَیْرُهَا [25]
لَهُ مَعْنَی الرُّبُوبِیَّةِ إِذْ لَا مَرْبُوبَ [26] وَ حَقِیقَةُ الْإِلَهِیَّةِ إِذْ لَا مَأْلُوهَ [27] وَ مَعْنَی الْعَالِمِ وَ لَا مَعْلُومَ وَ مَعْنَی الْخَالِقِ وَ لَا مَخْلُوقَ وَ تَأْوِیلُ السَّمْعِ وَ لَا مَسْمُوعَ [28] لَیْسَ مُنْذُ خَلَقَ اسْتَحَقَّ مَعْنَی الْخَالِقِ وَ لَا بِإِحْدَاثِهِ الْبَرَایَا اسْتَفَادَ مَعْنَی الْبَارِئِیَّةِ [29] کَیْفَ [30]
وَ لَا تُغَیِّبُهُ مُذْ وَ لَا تُدْنِیهِ قَدْ وَ لَا تَحْجُبُهُ لَعَلَّ وَ لَا تُوَقِّتُهُ مَتَی وَ لَا تَشْمَلُهُ حِینٌ وَ لَا تُقَارِنُهُ مَعَ إِنَّمَا تَحُدُّ الْأَدَوَاتُ أَنْفُسَهَا وَ تُشِیرُ الْآلَةُ إِلَی نَظَائِرِهَا [31] وَ فِی الْأَشْیَاءِ یُوجَدُ فِعَالُهَا [32] مَنَعَتْهَا مُنْذُ الْقِدْمَةَ وَ حَمَتْهَا قَدِ الْأَزَلِیَّةَ وَ جَنَّبَتْهَا لَوْ لَا التَّکْمِلَةَ [33] افْتَرَقَتْ فَدَلَّتْ عَلَی مُفَرِّقِهَا وَ تَبَایَنَتْ فَأَعْرَبَتْ عَنْ مُبَایِنِهَا لَمَّا تَجَلَّی صَانِعُهَا لِلْعُقُولِ- [34] وَ بِهَا احْتَجَبَ عَنِ الرُّؤْیَةِ وَ إِلَیْهَا تَحَاکَمَ الْأَوْهَامُ وَ فِیهَا أُثْبِتَ غَیْرُهُ [35]
وَ مِنْهَا أُنِیطَ الدَّلِیلُ [36] وَ بِهَا عَرَّفَهَا الْإِقْرَارُ وَ بِالْعُقُولِ یُعْتَقَدُ التَّصْدِیقُ بِاللَّهِ وَ بِالْإِقْرَارِ یَکْمُلُ الْإِیمَانُ بِهِ وَ لَا دِیَانَةَ إِلَّا بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ وَ لَا مَعْرِفَةَ إِلَّا بِالْإِخْلَاصِ وَ لَا إِخْلَاصَ مَعَ التَّشْبِیهِ وَ لَا نَفْیَ مَعَ إِثْبَاتِ الصِّفَاتِ لِلتَّشْبِیهِ [37] فَکُلُّ مَا فِی الْخَلْقِ لَا یُوجَدُ فِی خَالِقِهِ وَ کُلُّ مَا یُمْکِنُ فِیهِ یَمْتَنِعُ مِنْ صَانِعِهِ لَا تَجْرِی عَلَیْهِ الْحَرَکَةُ وَ السُّکُونُ وَ کَیْفَ یَجْرِی عَلَیْهِ مَا هُوَ أَجْرَاهُ أَوْ یَعُودُ إِلَیْهِ مَا هُوَ ابْتَدَأَهُ [38] إِذاً لَتَفَاوَتَتْ ذَاتُهُ وَ لَتَجَزَّأَ کُنْهُهُ وَ لَامْتَنَعَ مِنَ الْأَزَلِ مَعْنَاهُ وَ لَمَا کَانَ لِلْبَارِئِ مَعْنًی غَیْرُ الْمَبْرُوءِ وَ لَوْ حُدَّ لَهُ وَرَاءٌ إِذاً حُدَّ لَهُ أَمَامٌ وَ لَوِ الْتُمِسَ لَهُ التَّمَامُ إِذاً لَزِمَهُ النُّقْصَانُ کَیْفَ یَسْتَحِقُّ الْأَزَلَ مَنْ لَا یَمْتَنِعُ مِنَ الْحَدَثِ وَ کَیْفَ یُنْشِئُ الْأَشْیَاءَ مَنْ لَا یَمْتَنِعُ مِنَ الإِنْشَاءِ إِذاً لَقَامَتْ فِیهِ آیَةُ الْمَصْنُوعِ وَ لَتَحَوَّلَ دَلِیلًا بَعْدَ مَا کَانَ مَدْلُولًا عَلَیْهِ لَیْسَ فِی مُحَالِ الْقَوْلِ حُجَّةٌ [39] وَ لَا فِی الْمَسْأَلَةِ عَنْهُ جَوَابٌ وَ لَا فِی مَعْنَاهُ لَهُ تَعْظِیمٌ وَ لَا فِی إِبَانَتِهِ عَنِ الْخَلْقِ ضَیْمٌ إِلَّا بِامْتِنَاعِ الْأَزَلِیِّ أَنْ یُثَنَّی وَ مَا لَا بَدْأَ لَهُ أَنْ یُبْدَأَ [40]
لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ کَذَبَ الْعَادِلُونَ بِاللَّهِ وَ ضَلُّوا ضَلالًا بَعِیداً وَ خَسِرُوا خُسْراناً مُبِیناً وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ النَّبِیِّ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ.
ترجمه :
حدیث کرد ما را محمد بن حسن بن احمد بن ولید (رضی) گفت که حدیث کرد ما را محمد بن عمرو کاتب از محمد بن زیاد علوی از محمد بن ابی زیاد جدی صاحب نماز در جده که گفت حدیث کرد مرا محمد بن یحیی بن عمر بن علی بن ابی طالب (علیه لسلام) گفت که شنیدم از ابو الحسن حضرت امام رضا (علیه لسلام) که در نزد مأمون در باب توحید باین کلام تکلم میفرمود و ابن ابی زیاد گفت که نیز این را از برای من روایت کرد و گفت و من نوشتم احمد بن عبد الله علوی که مولای ایشان و خالوی بعضی از ایشان بود از قاسم بن ایوب علوی که مأمون چون خواست که حضرت امام رضا (علیه لسلام) را بر این امر بکار دارد و خلیفه گرداند بنی هاشم را جمع کرد و گفت که من اراده دارم که رضا را بر این امر بکار دارم که بعد از من خلیفه باشد بنی هاشم بر آن حضرت حسد بردند و گفتند آیا مرد نادانی را والی میگردانی که او را هیچ بینائی بتدبیر خلافت نیست و نمیداند که در آن چه باید کرد پس کسی را بسوی او بفرست تا بنزد ما آید و از نادانی او به بینی آنچه را که بواسطه آن بر این مطلب استدلال کنی مأمون بسوی آن حضرت فرستاد و حضرت بنزد وی آمد پس بنی هاشم بآن حضرت گفتند که یا ابا الحسن بر منبر بالا رو و از برای ما نشانه را بر پا کن که خدا را بر آن عبادت و پرستش کنیم حضرت (علیه لسلام) بر منبر بالا رفت و زمانی طولانی نشست که هیچ سخن نمی فرمود در حالی که چشم در پیش افکنده و خاموش بود بعد از آن اندکی حرکت نمود و وضع نشستن را بر هم زد و راست ایستاد و خدا را ستود و بر او ثناء گفت و بر پیغمبر خدا و خاندانش صلوات فرستاد بعد از آن فرمود که :
« اول عبادت و بندگی خدای تعالی معرفت و شناخت او است و بنیاد معرفت خدا توحید و اقرار بیگانگی او است و رشته توحیدش نیستی صفات زائده بر اصل ذات از او است بگواهی دادن عقلها که هر صفت و موصوفی آفریده شده اند و گواهی دادن هر آفریده شده که او را آفریننده هست که هیچ یک از صفت و موصوف نیست و شهادت هر صفت و موصوفی باقتران و وابستگی بچیزی دیگر و شهادت اقتران بحدوث که از سر نو پیدا شده و شهادت حدوث به امتناع و باز ایستادن از ازل و همیشگی که از حدوث اباء و امتناع دارد پس نه خدا را شناخته آنکه بواسطه تشبیه ذاتش را شناخته که آن جناب را چون آفریدگان و مانند ایشان دانسته و نه او را توحید کرده و او را به یگانگی پرستش نموده کسی که به کنه و پایان او رسیده و نه حقیقتش را یافته کسی که او را تمثیل کرده و تمثیل صورت کردن و صورت چیزی را نمودن باشد و نه باو تصدیق کرده کسی که نهایتی را از برایش قرار داده و نه جانب او را قصد کرده کسی که بسوی او اشاره نموده و نه او را آهنگ کرده کسی که او را مانند خلق دانسته و نه از برایش خواری نموده کسی که او را مبعض و پاره پاره قرار داده و نه او را خواسته کسی که او را توهم کرده هر شناخته شده ای بخودی خود مصنوع و ساخته شده و هر ایستاده و برپائی در غیر خود معلول است که علتی دارد بصنعت خدا بر او استدلال میشود و بعقلها معرفتش اعتقاد میشود و بفطرت و آفرینش معرفت توحید حجتش ثابت میشود و آفریدن خدا خلق را پرده میان او و ایشان است که مانع دیدنست چه آن جناب از آنچه در ذات ایشان ممکن است امتناع فرموده و ایشان از آنچه ذات واجب از اتصاف بآن اباء دارد سرباز نمیزنند زیرا که ممکن است در ذات ایشان صفاتی چند از رنگ و روشنی و چند و چون که در واجب نیست و نیز بجهت آنکه صانع و مصنوع و حاد و محدود و رب و مربوب از یک دیگر جدا شوند چنان که در خطبه امیر المؤمنین (علیه لسلام) مذکور است تنمه این خطبه و جدائی او با ایشان مفارقت او است با اینیت یا انیت که تحقق یا مکانی بودن ایشان است و آغاز کردنش ایشان را دلیل است بر اینکه او را آغازی نیست زیرا که هر آغازشده ای از آغاز کردن غیر خود عاجز و درمانده است و شاعر چه خوش گفته است که :
ذات تو یافته از هستی بخش کی تواند که شود هستی بخش
و قرار دادنش ایشان را صاحب اداة یعنی آلت و اسباب دلیل است بر اینکه در او اداتی نیست بگواهی دادن ادوات باحتیاج صاحبان ماده و اداة پس نامهایش تعبیر و بیان کردن است و کارهایش فهمانیدن و ذاتش حقیقت است و کنه و پایانش جدائی افکندن در میان او و آفریدگانش و متغایرتش حد و اندازه نمودن است از برای آنچه غیر از او باشد «پس بحقیقت که خدا را ندانسته کسی که او را در معرض صفات زائده و صفات ممکنات در آورده و از او در گذشته هر که او را فرو گرفته و باو احاطه نموده و او را خطا کرده کسی که بکنه او رسیده و هر که بگوید که چگونه است و چه کیفیت دارد او را بخلایق تشبیه کرده و هر که بگوید چرا او را معلل ساخته و هر که بگوید کی او را موقت نموده که وقتی از برایش قرار داده و هر که بگوید که در چه چیز است او را در ضمن چیزی قرار داده که او را بر گرفته مانند ظروف و مظروف و هر که بگوید که تا چه زمان میباشد نهایتی از برایش توهم کرده و هر که بگوید که تا چه مکان می- باشد غایتی از برایش ثابت نموده و هر که غایتی از برایش ثابت نموده او را در غایت با دیگری شریک گردانیده و هر که او را با دیگری در غایت شریک گرداند او را مجزی و لخت لخت نموده و هر که او را لخت لخت نموده او را بصفات زائده وصف نموده و هر که او را وصف نماید در او الحاد کرده و از حق میل کرده و خدا بتغیر و گردیدن مخلوق از حال خود متغیر نمیشود و نمیگردد چنان که بتحدید و اندازه نمودن محدود محدود نمیشود آنکه یکیست بی تأویل عدد و شماره باینکه بگوئی که خدا واحد است یا احد یعنی یکمین است چه این دلالت دارد بر اینکه دویمی هست که او یکمین آنست یا بگوئی که یکی از جنسی است چنان که میگویند که زید یکی از افراد انسان است بلکه معنی وحدت آن جناب اینست که یگانه است در کمالات که عدیل و نظیر ندارد چنان که میگویند که فلانی یگانه دوران است یا واحد المعنی است که انقسام پذیر نیست نه در ذهن و نه در خارج و نه در عقل و نه در وهم و ظاهر و هویدا است نه بتأویل مباشرت که با کسی رو برو شود و آشکار است نه بآشکاری رؤیت که کسی او را به بیند و پنهان است نه بمزایلت و دوری و جداست نه به مسافت مکانی و نزدیکست نه بمدانات که بواسطه کمی مسافت بچیزی نزدیک شده باشد بلکه قرب و بعد آن جناب از مکونات باعتبار صفات و ذات است و لطیف است نه باعتبار تجسم که جسمی داشته باشد کوچک و لاغر و نازک بلکه لطافتش باعتبار آفریدن اینها است و موجود است نه بعد از عدم که در زمانی نبوده و بهمرسیده باشد بلکه همیشه بوده و کارها میکند نه باضطرار و ناچاری بلکه آنچه میکند از روی اختیار است که اگر نخواهد نمیکند و تقدیر میکند و هر چیزی را اندازه میدهد نه بقوت و جولان فکر و اندیشه و تدبیر میکند و نه بوساطت حرکت چنان که مدبران بحرکت ذهن و بدن محتاج اند و اراده دارند بآهنگ و خواهنده است نه بهمت و قصد و دریابنده است نه بآلت حس و حاسه و شنوا است نه بتوسط آلت که گوش داشته باشد و بینا است نه باعتبار اداة که چشم داشته باشد زمانها او را در بر نمیتوانند کشید و مکانها او را فرا نمیتوانند گرفت و نیکیها او را فرانگیرند و صفتها او را محدود نسازند و ادوات و اسباب باو فائده نرسانند هستیش بر زمانهای پیشی گرفته و وجودش بر نیستی سبقت یافته و همیشگیش از ابتداء و اول گوی سبقت ربوده و بواسطه قرار دادش مشاعر و حواس را از برای خلائق معلوم شد که او را مشعر و حاسه نیست و بایجادش ماهیات جواهر را شناخته شد که او را جوهری نیست و بواسطه آنکه در میانه چیزها ضدیت و مخالفت افکنده مردم دانستند که ضدی ندارد و باعتبار مقارنت و مصاحبت و وابستگی که در میانه چیزها قرار داده فهمیدند که قرین و یاری ندارد روشنی را با تاریکی دشمنی داده و همچنین درشتی را با نرمی و خشگی را باتری و سردی را با گرمی و در میانه چیزی چند که با هم دشمنی دارند چون عناصر اربعه تألیف داده که بهم ضم شده اند و در میانه چیزی چند که بهم نزدیکند تفریق و جدائی افکنده چون تفریق اجزای عناصر و کلیات آنها بجهت ترکیب در حالتی که دلالت دارند بسبب تفریق و جدائی که دارند بر آنکه اینها را از هم جدا ساخته و بعلت تألیف و انضمامی که دارند بر کسی که اینها را بهم ضم نموده و اینست معنی فرموده خدای تعالی وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ یعنی و از هر چیزی از اصناف موجودات آفریدیم دو فرد را که هر یکی جفت دیگری است از حیثیت شکل مانند مرد و زن و نر و ماده هر چیز یا بجهت تعارف چون شب و روز و ماه و آفتاب و پائیز و بهار و زمستان و تابستان و یا بجهت مخالفت ذاتی چون روشنی و تاریکی و تر و خشک و زمین نرم و دشت و کوه و بر این قیاس آسمان و زمین و بیابان و دریا و جن و انسان و غیر آن و یا بطریق مخالفت صفاتی چون پرخاش و بردباری و تن درستی و بیماری و بی نیازی و درویشی و خنده و گریه و شادی و اندوه و زندگی و مردگی حاصل معنی آنکه آنچه را آفریدیم جفت آفریدیم تا باشد که شما پند پذیر شوید و بدانید که تعدد از خواص ممکنات است و واجب بالذات قابل تعدد و کثرت و انقسام نیست و بجهت آن بخالق راه برید و او را پرستش کنید حضرت فرمود که پس در میانه پیش و بعد جدائی افکند تا معلوم شود که او را پیش و بعدی نیست و همه اینها بطبائع خویش و سرشتها و مزاجی که دارند گواهی میدهند که آنکه این طبیعتها را بایشان عطا فرموده خود طبیعت و مزاجی ندارد و بتفاوتی که دارند دلالت دارند بر اینکه کسی که ایشان را تفاوت داده خود تفاوتی ندارد و بواسطه وقتی که دارند خبر میدهند که آنکه وقت را از برای ایشان پیدا کرده خود وقتی ندارد و پاره ای از اینها را از پاره پوشیده و مستور ساخته تا معلوم شود که در میانه او و آنها حجاب و پرده غیر از آنها نیست چه ندیدنش بواسطه نقص امکان است که عین ایشانست او را معنی پروردگاری بود در هنگامی که هیچ معبودی نبود که قابل تربیت باشد و حقیقت خدا بودن و خدائی داشت در زمانی که هیچ معبودی نبود و معنی عالم و دانائی و هیچ معلومی نبود که علم بآن تعلق گیرد و معنی خالق و آفریننده و هیچ مخلوق و آفریده نبود و تأویل سمع و شنوائی و هیچ مسموعی نبود که قابلیت شنیدن داشته باشد و آن جناب چنان نیست که از آن زمان باز که آفریده معنی خالق را سزاوار شده باشد و نه باحداث و بدید آوردن خلائق معنی آفرینندگی را استفاده فرموده باشد و چگونه چنین باشد و حال آنکه مذ بضم میم و سکون ذال که از برای ابتدای زمان است در ماضی است او را نزدیک نسازد را صاحب غایت نگرداند و قد که از برای تقریب زمان ماضی است او را نزدیک نسازد و لعل که از برای امیدواری است بمعنی شاید او را منع نکند و متی که از برای استفهام از زمانست بمعنی کی او را موقت ننماید و حین که بمعنی هنگام است او را فرو نگیرد و مع که بمعنی با است باو نزدیک نشود و نپیوندد جز این نیست که ادوات خود اندازه میکنند و آلتها بسوی نظائر خویش اشاره مینمایند و در چیزها کردارهای آنها یافت میشود منذ که چون مذ دلالت دارد بر قدم آنها را منع نموده و قد که دلالت بر ازلیت دارد آنها را از همیشگی باز داشته و دور ساخته اگر نه این بود که سخن از یک دیگر جدا شده و باین سبب بر جداکننده اش دلالت نموده و از هم دور گردیده و باین جهت دوری دهنده اش را آشکار کرده هر آینه کردگارش از برای عقلها ظاهر و آشکار نمیشد و بواسطه آن از دیدن در پرده رفته و خیالها بسوی آنها محاکمه میکنند و غیر او در آنها ثابت گردانیده شده و از آنها دلیل بیرون آورده شده چنان که آب از چاه بیرون میآورند و بآنها اقرار و اعتراف شناخته شده و بعقلها تصدیق بخدا اعتقاد میشود و باقرار ایمان باو کامل میگردد و هیچ دیندارئی نیست مگر بعد از معرفت و معرفتی نیست مگر باخلاص و اخلاص بکسر همزه خالص و پاک کردنست و با کسی دوستی بی ریا داشتن و عبادت بی ریا کردن و دین بی ریا داشتن حاصل آنکه اخلاص آنست که از غیر خدا مبرا باشد و روی دل با جناب حق تعالی داشته باشد و هر کار که کند و هر گفتار که بگوید قطع نظر از خلق خدا کند و بمدح و ذم ایشان التفات ننماید و با تشبیه اخلاصی نیست و با اثبات صفات زائده نفی غیر نیست بجهت دوئیت پس هر چه در آفریده است در آفریننده آن یافت نمیشود و هر چه در آن ممکن باشد در کردگارش ممتنع باشد حرکت و سکون بر او جاری و روان نشود و چگونگی بر او جاری شود آنچه آن جناب آن را جاری ساخته یا بسویش برگردد آنچه او آن را آغاز فرموده در آن هنگام ذاتش متفاوت شود و کنه و پایانش صاحب اجزاء گردد و معنیش از ازل امتناع ورزد و آفریننده را معنی غیر از آفریده شده نباشد و اگر پسی از برایش اندازه شود آن هنگام پیشی از برایش اندازه شود و اگر تمامی از برایش طلب شود آن هنگام او را نقصانی لازم آید چگونه همیشگی را سزاوار باشد کسی که از حدوث امتناع ندارد و چگونه چیزها را ایجاد میکند کسی که از ایجاد و موجود شدن امتناع ندارد چه آن هنگام علامت و نشانه مصنوع که دیگری او را ساخته در او برپا شود بعد از آنکه مدلول علیه بوده که غیر بر او دلیل بوده دلیل گردد که بر غیر دلالت کند در محل گردیدن و جولان گفتار حجتی نیست و نه در سؤال کردن از او جوابی و نه در معنی آن از برای خدا تعظیمی و نه در جدائیش از آفریدگان ستمی مگر بامتناع آنکه ازلی که است که همیشه بوده از اینکه دو تا شود و آنچه آغازی ندارد از آنکه آغازش شود نیست خدائی مگر خدائی که برتر است از حد و هم و بزرگتر است از اندیشه فهم دروغ گفتند آنها که چیزی را با خدا برابر کردند و گمراه شدند گمراهی دو رو زیان کردند زیانی هویدا و خدا صلوات فرستد بر محمد که پیغمبر او است و آل آن حضرت که پاکانند.
----------
[1]: فی نسخة (ب) و (و) و حاشیة (ط) «محمّد بن زیاد القلمزی» بتقدیم المیم علی الزای، و فی (د) «العلوی»، و فی (ج) «العامری» و فی عیون أخبار الرضا علیه السّلام «القلونی» و فی نسخة منه «العرزمی» و لم أجده. (*) کذا.
[2]: و هکذا فی العیون و فی نسخة (ب) و (و) و (د) «لیس له بصیرة».
[3]: بالفتحتین، و یحتمل کسر الأول و سکون الثانی.
[4]: نقض الثوب: حرکه لینتفض، و نفض المکان نظر جمیع ما فیه حتّی یتعرفه. و نفض الطریق تتبعها.
[5]: هذا الکلام کثیر الدور فی کلمات ائمتنا سلام اللّه علیهم، و المراد به انه تعالی لیس له صفة مغایرة لذاته بالحقیقة بل ذاته المتعالیة نفس کل صفة ذاتیة کما یأتی التصریح به فی بعض الأخبار فی باب العلم و باب صفات الذات خلافا للاشاعرة حیث قالوا: «ان کل مفهوم من مفاهیم الصفات الذاتیة کالعلم و القدرة له حقیقة مغایرة لحقیقة الذات»، و فی بعض کلماتهم علیهم السلام یمکن تفسیر نفی الصفات بنفی الوصف کما نزّه نفسه تعالی فی الکتاب عن وصف الواصفین.
[6]: أی کل مرکب من الصفة و الموصوف.
[7]: الاکتناه طلب الکنه، فان من طلب کنهه تعالی لم یوحده بل جعله مثلا للممکنات التی یمکن اکتناهها.
[8]: التنهیة جعل الشی ء ذا نهایة بحسب الاعتقاد او الخارج.
[9]: أی لا قصد نحوه و لم یتوجه إلیه بل توجّه الی موجود آخر لانه أینما تولوا فثمّ وجه اللّه، فلیس له جهة خاصّة حتّی یشار إلیه فی تلک الجهة.
[10]: أی کل ما عرف بذاته و تصور ماهیته فهو مصنوع، و هذا لا ینافی قول أمیر المؤمنین علیه السّلام: «یا من دلّ علی ذاته بذاته» و لا قول الصادق علیه السّلام: «اعرفوا اللّه باللّه» لان معنی ذلک انه لیس فی الوجود سبب لمعرفة اللّه تعالی الا اللّه لان الکل ینتهی إلیه، فالباء هنا للإلصاق و المصاحبة ای کل معروف بلصوق ذاته و مائیته و مصاحبتها لذات العارف بحیث احاط به ادراکا فهو مصنوع، و هنالک للسببیة.
[11]: أی لو لا الفطرة التی فطر الناس علیها لم تنفع دلالة الأدلة و حجیّة الحجج.
[12]: «خلق اللّه» علی صیغة المصدر مبتدأ مضاف الی فاعله و الخلق مفعوله، و حجاب خبر له. و فی نسخة (ب) و (و) و (د) «خلقة اللّه- الخ»، و الکلام فی الحجاب بینه و بین خلقه طویل عریض عمیق لا یسعه التعلیق و فی کثیر من أحادیث هذا الکتاب مذکور ببیانات مختلفة فلیراجع.
[13]: ادوه علی وزان فلس مصدر جعلی من الاداة مضاف إلیه تعالی، ای جعله ایاهم ذوی ادوات و آلات فی ادراکاتهم و افعالهم، و کذا ادوته بزیادة التاء فی نسخة (و) و (د) و (ب) و (ج). و المتأدین أیضا من هذه المادة جمع لاسم الفاعل من باب التفعل ای من یستعمل الادوات فی أموره، و أمّا ادواؤه علی صیغة المصدر من باب الافعال کما فی نسخة (ط) و (ن) و کذا «المادین» علی صیغة اسم الفاعل من مد یمد کما فی نسخة (ج) و (ط) و (ن) فخطأ من النساخ لعدم توافق المادة فی الموضعین و عدم تناسب المعنی. و فی العیون «و ادواؤه ایاهم دلیلهم علی أن لا أداة فیه لشهادة الادوات بفاقة المؤدین» و هکذا فی تحف العقول فی خطبة لأمیر المؤمنین علیه السّلام الا أن فیه «و ایداؤه ایاهم شاهد علی أن لا أداة فیه».
[14]: بالباء الموحدة مصدر بمعنی البقاء ای بقاؤه الملازم لعدم محدودیته محدد لما سواه، و فی نسخه (ج) و (ط) و (و) بالیاء المثناة و علی هذا فهو مصدر بمعنی المغایرة لا جمع الغیر، و فی نسخة (د) و (ب) «و غبوره تجدید لما سواه» بالجیم ای قدمه یوجب حدوث ما سواه.
[15]: الاشتمال هو الإحاطة، ای من أحاط بشی ء تصور أو توهّم انه اللّه تعالی فقد تجاوز عن مطلوبه، و فی نسخة (ب) و (د) «أشمله» من باب الافعال.
[16]: أی من توهّم انه تعالی ذو نهایات و سأل عن حدوده و نهایاته فقد جعل له غایات ینتهی إلیها، و من جعل له غایات فقد جعل المغایاة بینه و بین غیره بجعل الحدّ المشترک بینهما، و من جعله کذلک فقد جعله ذا اجزاء، و من توهّمه کذلک فقد وصفه بصفة المخلوق و من وصفه بها فقد ألحد فیه، و الالحاد هو الطعن فی امر من أمور الدین بالقول المخالف للحق المستلزم للکفر.
[17]: أی بقوة الفکرة، و فی نسخة (د) و (ن) بالجیم.
[18]: المجسّمة: آلة الجس.
[19]: جمع السنة و هی النعاس، و فی حاشیة نسخة (ب) و (د) «السبات» بالباء الموحدة علی وزان الغراب و هو النوم، أو أوله او الراحة من الحرکات فیه.
[20]: فی نسخة (ط) «و لا تفیده الادوات» من الافادة.
[21]: لعلو الصانع عن مرتبة ذات المصنوع و کذا فیما یشابه هذه من الفقرات الآتیة.
[22]: جسا یجسو جسوا: یبس و صلب.
[23]: الذاریات: ۴۹، و الآیة اما استشهاد للمضادّة فالمعنی: و من کل شی ء خلقنا ضدین کالامثلة المذکورة بخلافه تعالی فانه لا ضدّ له، أو استشهاد للمقارنة فالمعنی: و من کل شی ء خلقنا قرینین فان کل شی ء له قرین من سنخه أو ممّا یناسبه بخلاف الحق تعالی، و الأول أظهر بحسب الکلام هنا، و الثانی أولی بحسب الآیات المذکور فیها لفظ الزوجین.
[24]: اثبات التفاوت هنا لا ینافی قوله تعالی: «ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ» لان ما فی الآیة بمعنی عدم التناسب.
[25]: فی نسخة (ط) و (ن) و فی البحار: «من غیرها».
[26]: کل کلام نظیر هذا علی کثرتها فی أحادیث أئمتنا سلام اللّه علیهم یرجع معناه الی أن کل صفة کمالیة فی الوجود ثابتة له تعالی بذاته، لا أنّها حاصلة له من غیره، و هذا مفاد قاعدة «أن الواجب الوجود لذاته واجب لذاته من جمیع الوجوه».
[27]: الإلهیّة ان أخذت بمعنی العبادة فاللّه مألوه و العبد آله متألّه، و أمّا بمعنی ملک التأثیر و التصرف خلقا و أمرا کما هنا و فی کثیر من الأحادیث فهو تعالی اله و العبد مألوه، و علی هذا فسر الامام علیه السّلام «اللّه» فی الحدیث الرابع من الباب الحادی و الثلاثین.
[28]: انما غیر أسلوب الکلام و قال: «و تأویل السمع» اذ لیس له السمع الذی لنا بل سمعه یؤول الی علمه بالمسموعات، و فی نسخة (ب) و (ج) کلمة اذ فی الفقرات الثلاثة الأخیرة مکان الواو أیضا.
[29]: فی أکثر النسخ «البرائیة» و فی نسخة (ن) و البحار «البارئیة» کما فی المتن.
[30]: أی کیف لا یستحق معنی الخالق و البارئ قبل الخلق و الحال أنّه لا تغیبه مذ التی هی لابتداء الزمان عن فعله أی لا یکون فعله و خلقه متوقفا علی زمان حتّی یکون غائبا عن فعله بسبب عدم الوصول بذلک الزمان منتظرا لحضور ابتدائه، و لا تقربه قد التی هی لتقریب زمان الفعل فلا یقال: قد قرب وقت فعله لانه لا ینتظر وقتا لیفعل فیه بل کل الأوقات سواء النسبة الیه، و لا تحجبه عن مراده لعلّ التی هی للترجی أی لا یترجی شیئا لشی ء مراد له بل «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» و لا توقته فی مبادی أفعاله «متی» أی لا یقال: متی علم، متی قدر، متی ملک لان له صفات کماله و مبادی افعاله لذاته من ذاته أزلا کأزلیة وجوده، و لا تشمله و لا تحدده ذاتا و صفة و فعلا «حین» لانه فاعل الزمان، و لا تقارنه بشی ء «مع» أی لیس معه شی ء و لا فی مرتبته شی ء فی شی ء، و من کان کذلک فهو خالق بارئ قبل الخلق لعدم تقیّد خلقه و ایجاده بشی ء غیره، فصحّ أن یقال: له معنی الخالق اذ لا مخلوق، و فی نسخة (ج) یغیبه و ما بعدها من الافعال بصیغة التذکیر.
[31]: أی انما یتقیّد فی الفعل و التأثیر بالادوات أمثالها فی المحدودیة و الجسمانیة، و لا یبعد أن یکون «تحد» علی صیغة المجهول فلا یفسر أنفسها بأمثالها، و إشارة الآلة کنایة عن التناسب ای تناسب الآلة نظائرها و امثالها فی المادیة و الجسمانیة و المحدودیة.
[32]: أی فی الأشیاء الممکنة توجد تأثیرات الآلات و الادوات، و أمّا الحق تعالی فمنزّه عن ذلک کله.
[33]: منذ و قد و لو لا فواعل للافعال الثلاثة و الضمائر مفاعیل أولی لها و القدمة و الازلیة و التکملة مفاعیل ثوانی، و المعنی أن اتّصاف الأشیاء بمعانی منذ و قد و لو لا و تقیّدها بها یمنعها عن الاتّصاف بالقدم و الازلیة و الکمال فی ذاتها فان القدیم الکامل فی ذاته لا یتقیّد بها، و الأظهر أن الضمائر المؤنثة من قوله: منعتها الی قوله: عرفها الإقرار ترجع الی الأشیاء.
[34]: لما تجلی متعلّق بدلّت و أعربت، و «ما» مصدریة، و فی البحار و فی هامش نسخة (و) «بها تجلی صانعها للعقول» فجملة مستقلة.
[35]: غیره بفتح الأول و سکون الثانی مصدر بمعنی التغیر أی فی الأشیاء أثبت التغیر و الاختلاف من عنده تعالی بحسب حدودها الامکانیة و باعتبارها، و أمّا لو لا اعتبار الحدود ففیضه الفائض علی الأشیاء و رحمته الواسعة کل شی ء و توحیده الساری علی هیاکل الممکنات واحد، و یمکن أن یقرأ بکسر الأول و فتح الثانی بمعنی الاحداث المغیرة لاحوال الشی ء أی فی الأشیاء أثبت ذلک، و فی نسخة (ج) «عزه» بالعین و الزای المشددة.
[36]: أنیط بالنون و الیاء المثناة مجهول أناط بمعنی علق و وصل أی من الأشیاء یوصل بالدلیل علیه، و فی نسخة (ب) و (د) و (ط) بالنون و الباء الموحدة أی من الأشیاء انبط و أخرج الدلیل علیه و علی صفاته.
[37]: أی لا نفی لتشبیهه تعالی بالمخلوق مع اثبات الصفات الزائدة له.
[38]: فی نسخة (ط) و فی البحار «أو یعود فیه- الخ».
[39]: من إضافة الصفة الی الموصوف، و القول المحال هو القول المخالف للحق الواقع.
[40]: أی لیس فی القول بأنّه تعالی بائن عن خلقه فی ذاته و صفاته و أفعاله ظلم و افتراء الا أن القدیم الازلی یمتنع عن الترکب و الاثنینیة و أن الذی لا أول له یمتنع أن یکون مبدوءا مخلوقا، و هذا من قبیل تأکید المدح بما یشبه الذم کما فی قول النابغة الذبیانی: و لا عیب فیهم غیر أنّ سیوفهم بهنّ فلول من قراع الکتائب و فی نسخة (د) و (ب) «و لا بامتناع الازلی أن یثنی» و هو عطف علی ما قبله، أی و لیس فی امتناع الازلی من الاثنینیة و امتناع ما لا بدء له من الابتداء ضیم، و فی نسخة (ن) و (و) و (ج) «و لا بامتناع الازلی أن ینشأ».